Ze was een van de jongste gasten die ik als reisleider ooit in een groep had. Meestal zijn de deelnemers aan een culturele groepsreis zestig jaar of ouder. Maar nu was het herfstvakantie en reisde ze samen met het haar moeder mee naar het kleine Montecatini Terme, waar de straten al bezaaid waren met oranje blaadjes en de etalages van de pasticcerie vol lagen met Halloween koekjes.
Ze was zestien jaar oud, springerig, slank, niet bijzonder opvallend qua uiterlijk, maar als je in haar ogen keek, zag je hoe schrander en intelligent ze was. Op de eerste dag vertelde ze aan het diner dat ze op het gymnasium een exact vakkenpakket volgde, maar dat ze nog niet wist welke kant ze precies op wilde gaan. Talen, geschiedenis en kunst vond ze namelijk ook heel erg interessant. Eigenlijk was ze in alles geïnteresseerd, zo zou ik die week al snel ontdekken.
Haar moeder was maar wat trots op haar. Dat zag je meteen aan de manier waarop ze naar haar dochter keek. Maar ook hoe ze over Isabella sprak.
Isabella.
Wat een prachtige en rijke naam voor een heel bijzonder meisje. Ik zal haar, als een van de weinige van alle gasten die ik in mijn reisleiderscarrière voorbij heb zien komen, nooit vergeten.

De reis door Toscane, waarvoor we een week in een hotel in Montecatini Terme verbleven, had een aantal goedgevulde dagen. Vooral de dag in Pisa en Lucca, en een hele dag in Florence (met een lange stadswandeling én bezoeken aan verschillende kerken), hakten er aardig in. Nou ben ik wel gewend dat op den duur de aandacht hierdoor wat gaat verslappen. Dat geeft helemaal niets: een hele dag wandelen, kijken, luisteren, én ook nog eens op het verkeer en tegenliggers letten; dat is behoorlijk vermoeiend.
Maar niet voor Isabella. Met een stralende lach en onuitputtelijke energie liep ze die week door middeleeuwse straten, langs renaissancepaleizen en in romaanse kerken. Boordevol interesse en een haarscherp oog.

Met haar moeder liep het net even wat anders. Die was, zo vertelde ze, herstellende van voor de tweede keer zwaar overspannen zijn. Waarschijnlijk zouden we het nu een burn-out noemen. Ook vertelde ze, als Isabella niet in de buurt was, over een vervelende scheiding. Een tweede bezoek aan Florence liet ze dan ook voor wat het was.  Florence is druk en vol met toeristen, en en ze had meer zin in een dagje spa met massages bij Thermen Excelsior, vlakbij het hotel en het weelderige stadspark.

Geen probleem, zo bleek al snel. Moeders wuifde ons ’s ochtends uit, en Isabella had al snel aansluiting bij de oudste dame van onze groep: een échte dame, met het witte, opgestoken haar als was zij een barones, een rode wollen omslagdoek, bijpassende geruite broek en keurige schoentjes. Na het ochtendprogramma in Oltrarno liepen ze samen richting het centrum om flink te gaan shoppen. Later zag ik ze gezamenlijk door de stad wandelen, met ijsjes in de hand en tassen van Zara aan de arm. ’s Avond vertelde ze haar moeder over nieuwe skinny’s en leren handtassen.

Maar de kers op de taart, en de reden dat ik haar nooit zal vergeten, was ons bezoek aan Arezzo, halverwege de week. Sowieso was ik, en ben ik nog steeds, dol op Arezzo. De smalle straatjes, de fijne terrasjes, het centrale plein dat door Giorgio Vasari werd ontworpen. En een van de mooiste kunstwerken die je ooit zag: de Legende van het Ware Kruis; een enorme frescocyclus van renaissance-kunstenaar Piero della Francesca.

Om duidelijk te maken wat Isabella daaraan toevoegde, moet ik eerst iets uitleggen over deze prachtige fresco’s. Daarom nu even een soort van kunstgeschiedenisachtige les tussendoor.

Piero della Francesca

Piero della Francesca (ca. 1416-1492) kwam uit de kleine provinciestad Borgo San Sepolchro, niet ver van Arezzo, in zuid oost Toscane. Hij leerde het schildersvak in het Florentijnse atelier van Domenico Veneziano, tijdens de begindagen van de Renaissance. Het lineair perspectief was net ontwikkeld door Alberti en geschilderd door Masaccio, Ghiberti was druk bezig met de oostelijke deuren van het baptisterium en Donatello creëerde de ene na de andere levensechte heilige in brons, hout en steen. Piero was maar wat geïnteresseerd in perspectief, geometrische modellen en symmetrie. Tel daarbij op dat zijn leermeester een Venetiaan was met een scherp oog voor kleurgebruik. Zo ontstond een oeuvre waarin disegno en colore op fraai e wijze werden gecombineerd.

De Legende van het Ware Kruis

Na zijn leertijd vertrok Piero uit Florence en werkte in de provincie voor belangrijke opdrachtgevers als Federico II da Montefeltro, de hertog van Urbino, en voor de condottiere Sigismondo Malatesta in Rimini. Maar zijn bekendste werk creëerde hij in Arezzo, in opdracht van een rijke specerijenhandelaar, in de San Francesco-kerk. Daar kreeg hij de hoofdkapel achter het altaar toegewezen, en schilderde hij de Legende van het Ware Kruis, gebaseerd op een episode uit de 13de-eeuwse Legenda Aurea van Jacobus da Voragine. Het is het verhaal over een boom uit het Hof van Eden, dat uiteindelijk het hout zou leveren waarvan het kruis gemaakt werd waaraan Christus zou sterven. Het is een enorme cyclus bestaande uit meerdere episodes, en beslaat de drie wanden van de kapel.

De fresco’s werden in 2000 nog gerestaureerd, dus de kleuren knallen van de muren af. En dan het verhaal: wonderlijk en fantasievol, hoe uit de mond van de pasgestorven Adam de boom groeit die later gekapt wordt om er het Kruis van te maken. Ondertussen passeren ook de koningin van Sheba, koning Salomon, keizer Constantijn en zijn moeder Helena en een heleboel kwaadaardige Romeinen en Perzen de revue, voordat het Kruis vol eerbetoon Jeruzalem wordt binnengedragen. Piero maakte er uiteindelijk tien scenes van, die hij kriskras door elkaar op de muren van de kapel schilderde. Let op: hij schilderde niet chronologisch, dat wil zeggen niet van boven naar beneden en van links naar rechts. Nee: de verschillende episodes zijn op het eerste gezicht als een ratjetoe door elkaar heen aangebracht. Van symmetrie en logica is op het eerste gezicht in deze kapel geen sprake. Het lijkt alsof Piero een spelletje met de beschouwer speelt. Maar schijn bedriegt, en daarom zette ik de gasten altijd even fijn aan het werk.

De verschillende episodes uit het verhaal

Voor de duidelijkheid, dit zijn de verschillende scenes van de Ware Kruis-cyclus die Piero della Francesca in de Capella Maggiore schilderde, in logische volgorde:
-De dood van Adam
-De processie van de Koningin van Sheba, en de Ontmoeting tussen de Koningin van Sheba en Koning Salomon.
-Het begraven van het hout
-De Annunciatie (deze episode wordt niet genoemd in de Legende zoals opgeschreven door Jacobus da Voragine, en is aan de cyclus toegevoegd door Piero)
-De droom van Constantijn
-De slag tussen Constantijn en Maxentius
-De marteling van de jood
-De vondst en herkennen van het Ware Kruis
-De slag tussen Heraclius en Chosroes
-De apotheose van het Ware Kruis

Hier zie je ze zoals ze op de wanden zijn geschilderd:

Een linkerwand, achterwand en rechterwand. De bovenste twee scenes van de achterwand, de twee niet geïdentificeerde profeten, laten we hier voor wat ze zijn.

De volgorde van het verhaal

Wil je de verschillende episodes van het Ware Kruis, zoals hierboven op een rijtje gezet, nu chronologisch in de kapel bekijken, dan ga je van rechterwand boven naar rechterwand midden naar achterwand rechtsboven, naar achterwand linksonder en daarna achterwand rechtsonder, rechterwand onder, achterwand links boven, linkerwand midden, linkerwand onder, linkerwand boven.
Vermoeiend, niet?
Met andere woorden: om het verhaal van het Ware Kruis goed te kunnen bekijken, zul je als bezoeker flink wat heen en meer moeten lopen door de kapel. Het is alsof Piero wist dat wij tegenwoordig allemaal stappentellers meedragen.

Het klinkt raar, deze opsomming van de verschillende episodes. Eerlijk waar, als je daadwerkelijk in de kapel staat ziet het er duidelijker uit.
Maar eigenlijk maakt het ook niet heel veel uit. De fresco’s, bevolkt door tientallen figuren, landschappen, zoektochten en veldslagen, zijn indrukwekkend genoeg.
Toch hou ik wel van een uitdaging, en vn een flinke klapper aan het einde. En daarom liet ik mijn gasten, ook al hadden ze daar niet allemaal altijd evenveel zin in, standaard even flink heen-en-weer lopen. Totdat we alle episodes hadden gezien en besproken, inclusief halfnaakte bouwvakkers en fashionista’s met rare hoeden, en we uitkwamen bij de million dollar question: waarom heeft Piero della Francesca toch voor die rare volgorde gekozen?

 

Ontknoping

En dán komt die 15de-eeuwse Renaissance, met haar disegno, tekenkwaliteiten, symmetrie en wiskunde, weer om de hoek kijken. Want Piero della Francesca was niet alleen kunstenaar, maar ook een kind van zijn tijd en een wiskundige tot in z’n tenen. Hij creëerde symmetrie en ritme in de Cappella Maggiore, niet door het verhaal van het Ware Kruis op chronologische volgorde te schilderen, maar door composities te rangschikken. Op basis van de hoeveelheid personages, hoofdpersonen, emoties en dramatiek, ontstond er een geheel nieuwe regelmaat:

-In de lunetten op de linker- en rechterwand bovenin schilderde Piero het Begin en het Einde van het verhaal (De Dood van Adam en de Apotheose van het Kruis)
-Op de middelste secties van de linker- en rechterwand schilderde Piero scenes met een vrouw (Koningin van Sheba, Helena) in de hoofdrol. De beide dames zien er zelfs hetzelfde uit! (De processie van de Koningin van Sheba, en de Ontmoeting tussen de Koningin van Sheba en Koning Salomon, en De Vondst en herkenning van het Ware Kruis)

 

-Op de onderste secties van zowel de linker- en rechterwand schilderde Piero een veldslag (De slag tussen Constantijn  en Maxentius, en De slag tussen Chosroes en Heraclius)
-Op de achterwand schilderde Piero twee goddelijke boodschappen (De Annunciatie naast De droom van Constantijn)
-En daarboven twee scenes vol fysieke inspanning (De marteling van de Jood naast Het begraven van het hout)

Compositie tegenover passende compositie. Je ziet het pas als je het doorhebt:)
De “oh jáááá”s” zijn dan ook niet van de lucht, steeds als ik aan het einde van mijn rondleiding vertel over Piero’s ingenieuze manier van werken. Want niémand die dit van tevoren zag aankomen.

Behalve Isabella.

Ze zag het metéén.

Sowieso liep ze de hele tijd een stuk frisser en vrolijker door de kapel dan de rest van de groep, van scene naar scene. En nadat ik die o zo spannende ‘waarom?’-vraag had gesteld, had ze het antwoord meteen klaar. “Hij zet steeds dezelfde onderwerpen tegenover elkaar. Kijk maar: een oorlog tegenover een oorlog, en daarboven twee vrouwen tegenover elkaar”.
Ik wist niet wat ik hoorde! Na jarenlang geen mens die het zag, had deze zestiende jarige spring-in-t-veld het meteen door! Ik ben haar toen nog net niet om de hals gevlogen, maar ik prees haar zowat de hemel in. De rest van de groep keek verbluft van Isabella naar vechtscene en weer terug naar Isabella. Ze glimlachte er wat verlegen bij. Haar moeder had een grijns van oor tot oor op het gezicht.

Ik zei het al: wat was ze bijzonder en vrolijk en intelligent, die Isabella. Ik zal haar nooit vergeten, hoe ze daar zo stralend middenin die Cappella Maggiore tussen de kleurrijke fresco’s stond.
En zelfs de mopperkont die we die week in de groep hadden, en die na afloop naar mij toekwam en mij toebeet dat hij dat allemaal óók wel had gezien, maar ervoor gekozen had om niets te zeggen, kon mijn pret en plezier niet drukken.